(गावखडी / चंद्रशेखर पेटकर)
निसर्गाचे वरदान लाभलेले कोकण , विविध लोककलांचे माहेरघर आणि महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक, धार्मिक परंपरेचे मूळ स्त्रोतचं ! पूर्वापार चालत आलेले सण उत्सव आजही येथे मोठ्या भक्तिभावाने साजरे केले जातात. सृष्टीला नवचैतन्य बहाल करणाऱ्या ऋतुराज वसंताच्या आगमनाची चाहूल देत रंगाची उधळण करत आनंद आणि उत्साहाची पखरण करणारा शिमगोत्सव म्हणजे कोकणच्या संस्कृतीचा अनमोल ठेवाच !
मानवी जीवनात सणांची रेलचेल सर्वत्र आढळते. या साऱ्या सणांना सांस्कृतिक बैठक असते.काही खास परंपरा असतात. विविध वैशिष्ट्यांनी नटलेला कोकणच्या सामाजिक, सांस्कृतिक परंपरेचे प्रतीक असलेला होली उत्सव ,तथा शिमगोत्सवास प्रतिवर्षी सर्वसाधारणपणे माघ कृष्ण अमावस्येनंतर प्रारंभ होतो.आणि फाल्गुन पौर्णिमेस इतिश्री होते.
शिमगोत्सव काळात होळी, रंगपंचमी, पालखी सोहळा त्याचबरोबर कोकणी मातीतल्या असली लोककलांचा आविष्कार यातून कोकणच्या लोकसंस्कृतीचे दर्शन होते.मराठी माणसाच्या मौजमजेची चेतना प्रफुल्लित करणारा फाल्गुन, होळी, आणि शिमगा यातून समानतेचा संदेश देणारा हा महिना कोकणवासियांत सर्वांधिक लोकप्रिय आहे.या सणात माहेरहून कोणीतरी आपल्याला नेण्यासाठी येणार म्हणून सासरवाशीण वाटेकडे डोळे लावून असतात.तर नोकरी धंद्या निमित्त बाहेरगावी गेलेला कोकणी माणूस आपल्या लाल मातीकडे धाव घेतो.
कोकणात शिमग्याची सुरूवात फाल्गुन शुद्ध पंचमीला होऊन त्याची अखेर पौर्णिमेच्या आदल्या रात्री होम पेटवून होते. ग्रामीण भागात शिमगोत्सवाची सुरुवात सांयबाच्या होळीने होते. गाव होळीच्या आदल्या रात्री हि होळी तोडली जाते.या होळीसाठी आंबा , माड ,काही ठिकाणी शेवरी च्या झाडाची निवड केली जाते.वाजत गाजत फाका देत खेळवत हि होळी गाव मांडावर आणली जाते. याप्रसंगी ग्रामीण भागातील दृश्य मनोहारी असते.धुलिवंदना दिवशी पहाटे हि होळी उभी केली जाते. परंपरेनुसार होळी सभोवती होम केला जातो.
आख्यायिका
अनादी काळापासून होळी उत्सव साजरा केला जात आहे. दुष्ट प्रवृत्तींना तिलांजली देणे,वाईट गोष्टींचे हवन करणे असा संदेश देणाऱ्या या होळी उत्सवाबाबत काही आख्यायिका प्रचलित आहेत. त्यामध्ये जगाच्या कल्याणासाठी मदनाने आपली आहुती दिली .त्यामुळे या सणाला मदनोतसव म्हटले जाते. तसेच भक्त प्रल्हादाची कथा कथन केली जाते.
देवतांच्या पालखी
शिमगा म्हटल कि देवदेवतांच्या पालख्या घरोघरी येतात. पालखी बाहेर गावी अथवा मुंबई येथे नेण्यासाठी सजवली जाते. पालखीत देवतांचे सोन्या चांदीचे मुखवटे बसवले जातात. सध्या पालखीबरोबर असणारे भोये विशिष्ट रंगाचे पेहराव परिधान करतात. ग्रामीण भागात देवतांच्या पालख्या ढोल ताशांच्या गजरात सनई च्या सुरात नाचवणे हे भक्तगणांचे खास आकर्षण असते.
हातात टिपरी, मोरपिसाची जुडी अंगावर विशिष्ट पेहराव… आणि उफाची थाप या तालावर गायल्या जाणाऱ्या पौराणिक गीतावर ठेका धरणारे पाय यातून होणारे खेळयांचे दर्शन कोकणचा भारतीय संस्कृतीचा अनमोल ठेवाच. शिमगोत्सव गोमुचा नाच, नमन, तमाशा, टिपरी नृत्य ,शंकासूर या लोककला शिमगोत्सवात पहावयास मिळतात. देवदेवतांच्या पालख्या परंपरेनुसार गावोगावी प्रत्येक घरी नेली जाते.अंगणात आलेल्या खेळयांचा मान सन्मान प्राप्त परिस्थितीनुरूप प्रत्येक जण करतात. वर्षभरासाठी रक्षणार्थ आणि सुख समृध्दीसाठी गाऱ्हाणे गुरव पुजारी घालतात. आणि पालखी पुढील घरी प्रवेश करण्यास जाते. गाव घेऊन झाल्यावर पालखी सोहळ्याची सांगता रोंबटाने होते.
शिमगा हा सण कोकणातील लोकांचा फार आवडता सण आहे. तसेच तो मानबिंदूच आहे.या सणाचे स्वरूप धार्मिक आणि मनोरंजन असे दुहेरी आहे.
फोटो : शिमगोत्सवा निमित्त भक्तभेटीसाठी देवदेवतांच्या पालख्या घरोघरी नेण्याची परंपरा भाविक अशा पध्दतीने राखतात. पहिल्या छायाचित्रात तर दुसऱ्या छायाचित्रात देवीला नतमस्तक होताना सुवासिनी आणि लहान बालके.
