“वाचन संस्कृती वाढण्याची गरज”

काय आणि कुठून सुरुवात करायची हेच कळत नाही… आजचा हा विषय इतका गहन आहे की, किती बोलेल तितके कमीच आहे खरंच आज पुस्तके कुठेतरी हरवत चालली आहेत…. ३०-३५ वर्षांपूर्वी पाहायचे झाले तर मुलांच्या हातात चंपक,चांदोबा सारखी मासिके असायची. प्रत्येक मुलांना मनाचे श्लोक, अथर्वशिर्ष तोंडपाठ असायचे पण आता ती परिस्थिती राहिलीच नाही… आजकालची मुले ही फक्त फेसबुक, मोबाईल, व्हाट्सअपच्या विळख्यात अडकलेली दिसून येत आहेत…

“वाचाल तर वाचाल… ” हे आता फक्त पुस्तकापुरतेच मर्यादित राहिले आहे. त्याचे महत्त्वच कोणाला राहिले नाही. एक काळ असा होता की, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना पुस्तके वाचायला पुरेसा उजेड ही नसायचा… दिवसभर शाळा आणि रात्री लाईटच्या खांबाखाली बसून ते वाचत असत… सर्वांना अन्नाची भूक लागते. आंबेडकरांना वाचनाची भूक लागत असे आणि त्यांची ही भूक भागवण्यासाठी त्यांचे वडील अनेकदा सावकाराकडे दागिने गहाण ठेवून आंबेडकरांना वाचण्यासाठी पुस्तके आणून देत असत… “बुधभूषण” लिहिलेले आपले संभाजी महाराज किती लहान वयात त्यांनी हे सारं केलं त्यामध्ये जिजामाता यांचा मोलाचा वाटा आहे.

आजची ग्रंथ प्रदर्शनेही म्हणावी तितकी जोमाने भरलेली दिसत नाहीत.आजकाल वर्गात एखादा प्रकल्प, निबंध जरी लिहायला दिला तरी मुले पुस्तकात न शोधता गुगल वरून लगेच प्रिंट मारून घेतात… ना तो वाचला जातो… न पाहिला जातो तसेच शाळेत नेला जातो… आधी ग्रंथालयात खूप गर्दी असायची…आता तीच ग्रंथालये ओसाड दिसतात, काय म्हणावे याला?…

ग्रंथ हेच गुरु असतात हेच मुळी आजची तरुण पिढी विसरून गेली आहे… ग्रंथामुळे माणसे सुसंस्कृत,प्रगल्भ होतात. आज प्रत्येक ठिकाणी वाचनालये उभी आहेत पण ती वाचायला कोणालाही वेळ नाही… जो तो मोबाईलमध्ये गुंतलेला असतो.१९४५ ला पहिला सार्वजनिक ग्रंथालय कायदा अंमलात आला. भारतातील ग्रंथालय शास्त्राचे जनक डॉ. एस. आर. रंगनाथन हे होते. १९६७ मध्ये राज्यात महाराष्ट्र सार्वजनिक ग्रंथालये कायदा मंजूर झाला. याचा मागे उद्देश एकच होता की, ग्रंथ चळवळीचा, वाचन संस्कृतीचा जास्तीत जास्त विकास व्हावा.

पूर्वी घरात रामायण, गीता पारायण केले जायचे त्यामुळे आजी आजोबा ग्रंथ वाचायला बसले की, मुले पाठोपाठ जाऊन देव घरात बसायची व ऐकून ऐकून रामरक्षा, पसायदान पाठ होवून जायचे पण आज तशी परिस्थिती उरली नाही. आज फ्लॅट सिस्टीममुळे आज घरे छोटी झालीत. आपुलकी, ओढ कमी झाली… शेजार नाहीसा झाला… त्यामुळे सर्व संपुष्टात आले. आजचे युग हे धावपळीचे असून आज आई वडील हे दोघेही कमावते झाले आहेत. मुलांना पाळणा घरात ठेवून दोघेही संसारासाठी राबत असतात. या धकाधकीच्या काळात मुलांसाठी पालकांना अजिबात वेळ नाही…ते सकाळी बाहेर पडले की,संध्याकाळीच घरात येतात त्यामुळे संस्कार करण्यासाठी त्यांच्याकडे वेळ तो कुठला असेल?…

मानवी मन प्रगल्भ व्हावे यासाठी वाचन संस्कृतीचा उगम झाला पण याकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही पण तसे थोड्याफार प्रमाणात पाहायला गेले तर पुस्तकी वाचन संस्कृती लोप पावते आहे असे म्हंटले जाते ते काही अंशी बरोबर आहे. आधी एखादा निबंध, लेख लिहायचं झाले तर ग्रंथालयात जाऊन पुस्तके चाळवी लागत असायची… पण त्यासाठी जास्त वेळ ही जात असे. तेच आज इंटरनेटमुळे एका क्लिकवर हवे ते सारे त्वरित उपलब्ध होते.

पुस्तक हे आपले गुरु असावेत फक्त मित्र असून उपयोगाचे नाही. वाचन हे ज्ञान आयोजनाचे सर्वात सुलभ असे माध्यम आहे असं मला वाटतं… पुस्तक वाचणे ही आपली गरज नसून सवय बनली पाहिजे. लहानपणी परिस्थिती गरीब असल्यामुळे ग्रंथालयात ही मोठी लाईन असायची आणि आठवड्यातून एखादी पुस्तक वाचायला मिळत असते आणि परत द्यायच्या आधी ते वाचलेही जायचे आणि त्यातूनच वाचण्याची गोडी लागलेली असायची. पुढच्या पुस्तकाच्या ओढीने ते पुस्तक जमा करायचे आणि त्याआधी वाचून संपवायचे.

आत्ताच्या पिढीला सारे काही मिळत आहे पण तरीही वाचनापासून ती का इतकी दूर पळते.? का इतका कंटाळ करते?.. तेच कळत नाही. पूर्वीसारखे वाचन वेडे पाहायलाही मिळत नाहीत. सांगायला गेले तर सरळ वेळ नाही… कोण वाचणार ते बोरिंग?… असे शब्द ऐकायला मिळतात.

पुस्तके हातात घेऊन वाचण्याची मजा आहे ती मोबाईल मुळे नाही अनुभवता येत. सारखी स्क्रीन जाते..पुन्हा चालू करा मध्येच मोबाईल स्विच ऑफ झाला तर मग काय वाचनाचे तीन तेरा वाजतातच… आपल्या संत बहिणाबाई, इंदिरा संत या काही शिकलेल्या नव्हत्या पण रोजच्या जीवनातले अनुभव त्या आपल्या शब्दांतून मांडत असत. त्यांच्या मुलांनी ते त्यावेळी उतरवून काढले… त्यामुळे आज आपल्याला त्या अनुभवता येत आहे.मुलांना आता मोबाईल वरच्या गेम खेळण्यात इंटरेस्ट जास्त असल्यामुळे ते आधी सारखे चंपक,विक्रम वेताळ सारखे पुस्तके वाचण्यात त्यांना अजिबात इंटरेस्ट उरला नाही.

“वाचाल तर वाचाल…” या उक्तीला आता खरोखरच जागले पाहिजे. वाचनाचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे आणि लोप पावत चाललेल्या पुस्तक वाचन संस्कृतीवर काहीतरी तोडगा काढला पाहिजे. यासाठी लहानपणापासून मुलांमध्ये पुस्तक वाचण्याची गोडी लावली पाहिजे.

पुस्तके आपणाला चांगल्या वाईट सगळ्याच गोष्टी शिकवतात.. वाचत जाऊ तसे ते आपल्या अगदी जवळचे मित्र बनून जातात… फक्त त्यांना समजून घेतले पाहिजे. जगात कोणीही नसले तरी चालेल पण पुस्तके असली की जीवन जगण्याचा मार्ग बदलून जातो. मानव पुस्तकालाच मित्र मानू लागतो. जगात सारी नाती धोका देऊ शकतात फक्त पुस्तकांशी नाते जोडली की, ते दिवसेंदिवस बळकट होते पण कधीही धोका ते देत नाही. मुलांना,आजच्या तरुणाईला जसा मोबाईल उपलब्ध झाला तसा ते त्याचा गैरवापर घेऊ लागले. अश्लील व्हिडीओ पाहून ते विकृतीच्या मार्गाकडे वळले. तसे पाहायला गेले तर हे तंत्रज्ञान जेवढे चांगले तेवढे घातकही ठरत आहे.

मोबाईलच्या आहारी जाऊन
नका जपू अंगी ही विकृती…
चला जपूयात सारे लोप पावत
चाललेली पुस्तक वाचन संस्कृती…

आजच्या काळात चांगले वाचन हे खूप महत्त्वाचे आहे. आजच्या शाळा, महाविद्यालयामध्ये रोज १ तास पुस्तक वाचन करणे हे अतीआवश्यक आहे.असे उपक्रम राबवायचे व शेवटच्या १० मिनिटांत त्यांनी जे वाचले त्याची उजळणी घ्यायची… म्हणजे तो दिलेला एक तास टिवल्या बावल्या करण्यापेक्षा वाचन मनापासून करण्यात घालवतील. अजूनही दुसरे पर्यायी शोधून काढायला हवेत. वाचन संस्कृती वाढली तर अनेक चांगले विचार समाजात पसरतील. पुस्तकामध्ये ज्ञानरूपी खजिना दडलेला असतो त्याची फक्त आपल्याला जाणीव वेळेवर होणे गरजेचे आहे.

वृद्ध माणसे आपल्या अनुभवाचे चार शब्द सांगायला गेले की,आजच्या तरुणांना ते उपदेश वाटतात. किळसवाने वाटते… माझ्या आजोबांनी मला एकदा सांगितले होते की, बाबासाहेब आंबेडकर एकदा एक पुस्तक वाचले की, जसेच्या तसे आपल्या डोक्यात ठेवायचे… कधी, कोणता प्रसंग, कितव्या पानावर आहे हे कधीही विचारले की, तोंडपाठ असायचे… किती ती कुशाग्र बुद्धी, इतके बहुमोल ज्ञान असूनही ते स्वतःला नेहमी ज्ञानाच्या गुडघाभर पाण्यात स्वतःला असल्याचे सर्वांना सांगायचे…ना स्टडी टेबल, ना टेबल लॅम्प, ना कोणती सुविधा नसतानाही किती ते वेड वाचनाचे…

आजच्या पिढीलाही तेच वेड लागायला हवे. आंबेडकरांचा आदर्श डोळ्यासमोर ठेवून तसेच वागायला हवे.इतकेच कशाला सावरकरांनी काळ्यापाण्याची शिक्षा असतानाही तुरुंगात बसून महान ग्रंथ लिहिला… किती ते औदार्य, किती ती ओढ… सलाम त्या जिद्दीला…

खरंच वेळ अजूनही गेलेली नाही…वेळीच सावध होऊया… लोप होत चाललेल्या पुस्तक वाचन संस्कृतीला जपूयात आणि ग्रंथालय वाढवू,मोफत वाचनालये ठीकठिकाणी उभी करून… घराघरात, प्रत्येकाच्या मनामनात, वाचनाची गोडी रुजवूया… त्यासाठी प्रत्येकाने मनातून तत्पर राहूया चला.

– सिद्धी शरद प्रसादे ( लेखक )