( संगमेश्वर / प्रतिनिधी )
जात्यावर बसल्यानंतर ओव्या सुचतात असं नेहमी म्हटलं जातं. याचाच अर्थ जातं आणि ओवी यांचं खूप वर्षापासून असलेलं अतूट नातं आजच्या बदलत्या काळातही कायम आहे. पूर्वी राम प्रहरी ग्रामीण भागातून जात्यावर दळण दळताना ओव्या म्हणण्याची पद्धत होती. या ओव्या म्हणताना परमेश्वराचं नामस्मरणही व्हायचं आणि जातं ओढताना ते हलकं आल्याचा आभासं व्हायचा . परमेश्वराच्या नामस्मरणात तल्लीन झाल्यानंतर जातं ओढताना त्याचा जडपणा आपोआप विसरायला होत असे . खरंतर ही ताकद मुखातून बाहेर पडणाऱ्या ओव्यांचीच असायची. सकाळच्या प्रसन्न वेळी या ओव्या ऐकायला मिळणं आनंददायीच असे. ओव्या आणि जात्यावरच्या दळण्याचा आवाज यातून एक मिश्र संगीत तयार होत असे. बालपणात अनेकांनी असं जात्यावरचे संगीत नक्कीच ऐकलं असेल. वेळप्रसंगी आई आपल्या मुलाला मांडीवर घेऊन सकाळच्या वेळी जातं ओढण्याचे काम आनंदाने करायची. मुल मांडीत असल्यानंतर त्याच्या कानावर पडणाऱ्या ओव्या हेच खरं तर, बालपणी नकळत केले जाणारे संस्कार होते. जातं ओढत असताना सून आणि सासू यांचं परस्परातील नातं प्रसन्न वेळच्या संवादामुळे अधिक दृढ होत जायचं. जात्यावर धान्य दळणं बदलत्या काळात जरी कमी झाले असले, तरी जातं आणि ओव्या यांचं अतूट नातं आजही कायम आहे. राम प्रहरी जात्यावर म्हटल्या जाणाऱ्या ओव्या ज्यांनी ऐकल्या त्यांचं बालपण समृद्ध होतं, असंच म्हणावं लागेल. यासाठीच जात्यावरची ओवी ही संस्कृती रक्षक म्हटली पाहिजे. सोमवारी सायंकाळी महाराष्ट्रीय शिक्षण संस्था संचलित पी.एस.बने इंटरनॅशनल स्कूलचा ‘जल्लोष मराठीचा ‘ हा सांस्कृतिक कार्यक्रम मोठ्या उत्साहात संपन्न झाला. या सांस्कृतिक कार्यक्रमात पूर्वी बेले आणि नभा खातू या दोन मुलींनी ‘ दाताचं दात्वन घ्या ग कुणी ‘ या भारुडावर केलेलं नृत्य संस्कृती रक्षक म्हटलं पाहिजे. या मुलींचे अप्रतिम हावभाव, त्यांनी या भारुडावर धरलेला ठेका, त्यांना या लोकगीताची असलेली समज, सारं काही परत परत पहावं असं वाटण्यासारखा होतं.
दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी……
दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी…….
बाई सूया घे ग दाभन घे…….
चकण्या डोळ्याच्या राधा बाई, तुम्हा काजळ शोभा देई
आखूड केसाच्या गोदा ताई, तुम्ही केसाळी वापरा बाई
टकमका बघतील साऱ्या जणी
कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
बाई सूया घे ग दाभन घे
तुमच्या तानुल्या गुजीऱ्या बाळा, घ्या मनगटी पायात वाळा
तो गोरा असो की काळा, दृष्ट मण्यांच्या घ्या या माळा पोपट बाहुली घ्या चिमणी, दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
बाई सूया घे ग दाभन घे
जीव लाविता जसा सोन्याला, जपा बायानो काळ्या मण्याला
माग आयुक आपल्या धन्याला, काळी पोत घ्या बारा आण्याला
सावित्री अवः रुक्मीणी
कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
बाई सूया घे ग दाभन घे
दाताच दात्वन घ्या कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी
बाई सूया घे ग दाभन घे…….!
हे भारुड वाचल्यानंतर आठवलं का काही ? ज्या काळात फारशी दुकानं नव्हती, त्या काळात महिलांना आवश्यक असणाऱ्या विविध प्रकारच्या वस्तू घेऊन महिला विक्रेत्या ग्रामीण भागातून फिरत असत. ही विक्रेती महिला , विक्रीला काय काय घेऊन आली आहे, ते तालबद्ध आणि लयबद्ध शब्दात मोठ्या आवाजात सांगत असे . हा आवाज ऐकायला आल्यानंतर ग्रामीण भागातील महिला कानोसा घेत आणि ठराविक ठिकाणी एकत्र येऊन या महिलेकडील आवश्यक असणाऱ्या वस्तू अगदी घासघीस घालत विकत घेत. खरेदी हा महिलांचा आनंदाचा आणि आवडीचा विषय. विविध प्रकारच्या फण्या, सुया, दाभण, आरसे,छोट्या मुलांसाठी खेळणी, कुंकू,गंगावने अशा साऱ्या वस्तू या महिलेच्या पेटीमध्ये असत. तासा दोन तासाच्या खरेदीत विक्रीसाठी आणलेल्या वस्तू बऱ्याचशा संपून जात. एकाच ठिकाणी खूप सार्या वस्तू संपल्याचा आनंद वस्तू विकणाऱ्या महिलेच्या चेहऱ्यावर तरळलेला दिसायचा. गावागावात वस्तू विक्रीसाठी घेऊन जाणाऱ्या महिलेच्या कमरेवर तिचे छोटे मुलही असायचे. खरेदी-विक्रीचा हा व्यवहार सुरू असताना, ते छोटे मुल एका बाजूला अक्षरशः निश्चित पडलेले असे. आपल्या आईने आणलेल्या वस्तूंची विक्री झाली, तरच आपल्यासह आपल्या कुटुंबाच्या पोटात घास पडणार आहे, याची या छोट्या मुलाला ही शिकवणच होती असं म्हणावं लागेल. घासघीस करून विविध वस्तू विकत घेतलेल्या महिला आपले चार पैसे वाचले या आनंदात असत. याच आनंदात त्या महिला छोट्या बाळासह त्याच्या आईसाठी भाकर तुकडा आणून देत. ज्यांनी ज्यांनी हे अनुभवलं आहे, ते सारे ‘ बालपण न्यारं असतं ’ असंच म्हणतील.
मोठं झाल्यानंतर पाठीमागे अनेक व्याप लागले, की बालपणातील सारे दिवस आठवतात. प्रत्येक जण, बालपण कसं आनंददायी होतं याच्या आठवणी काढत भूतकाळात रमण पसंत करतो. काही वर्षांपूर्वी पर्यंत बालपणात जो आनंद होता, तो आताच्या बदलत्या काळात अनुभवायला मिळत नाही. यामुळेच बऱ्याचदा मी माझ्या लेखनातून बालपणीचे विविध प्रसंग नमूद करत असतो. कोकणच्या ग्रामीण भागात आजही जात्यावर दळण दळलं जातं. दळत असताना म्हटल्या जाणाऱ्या ओव्या, काम गतिमान करण्यास अधिक मदत करतात. ग्रामीण भागात होणाऱ्या विवाह समारंभाच्या दिवशी सकाळच्या वेळी मुख्य गायिका आणि कोरस यांच्या साथीने आजही ग्रामीण गीते म्हटली जातात. अशी गीते ऐकणे, म्हणजे एक पर्वणीच म्हटली पाहिजे. अशा प्रकारातून खऱ्या अर्थाने संस्कृतीचे रक्षण होते. वानकरण्या, विवाहप्रसंगी गायली जाणारी ग्रामीण गीते, दळत असताना म्हटल्या जाणाऱ्या ओव्या यातून ग्रामीण महिला संस्कृती रक्षणाचं महत्वपूर्ण काम आजही करत आहेत. हे काम पुढे चालू राहण्यासाठी नव्या पिढीने पुढाकार घेण्याची खरी गरज आहे. यामध्ये पालकांची भूमिका ही नेहमीच महत्त्वपूर्ण ठरत असते. या मुलीचा “ दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी ” यां भारुडावरील नृत्य ‘ दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी ’ या भारुडावर केलेले नृत्य केवळ कौतुकास्पद आहे असे नव्हे तर, ते पुढील पिढी संस्कृतीचे कसे रक्षण करत आहे,हे अधोरेखित करणारे आहे. या गीताच्या मूळ गायिका रंजना शिंदे या असून त्याला मधुकर पाठक यांनी अप्रतिम असे संगीत दिले आहे. आज अनेक वर्षानंतरही हे लोकगीत रसिकांच्या मनावर गारुड करून आहे, हेच या गीताचे खरे यश आहे. आधुनिक गीतांच्या जमान्यात जुनी अथवा नवीन पिढी या लोकगीतात तल्लीन होते, हे खरंतर अभिनंदननीय आहे. ‘ दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी ’ हे भारुड पी एस बने इंटरनॅशनल स्कूलने नृत्यासाठी निवडावे हीच मोठी कौतुकाची बाब आहे. पूर्वी बेले आणि नभा खातो या मुलींनी या भारुडावर नृत्य सादर करावे, असा विचार करणाऱ्या शाळा व्यवस्थापनासह पूर्वी आणि नभा यांच्या आई-वडिलांचे खरंतर अभिनंदन करायला हवे. पूर्वी आणि नभा या भारुडावर नृत्य करायला शिकवणाऱ्या तिच्या मार्गदर्शकांनाही तेवढेच याचे श्रेय द्यायला पाहिजे. पूर्वी आणि नभा यांचा आदर्श घेऊन पुढील तरुण पिढीने ‘ जुनं ते सोनं ’ या न्यायाने नृत्यासाठी अशा एकापेक्षा एक संदेश देणाऱ्या, सुंदर अशा भारूड आणि लोकगीतांची निवड करायला हवी, असा उत्तम आदर्श पूर्वी बेले आणि नभा खातू आपल्या नृत्यातून घालून दिला आहे.
जल्लोष मराठी भाषेचा या सांस्कृतिक कार्यक्रमासाठी पी. एस. बने इंटर नॅशनल स्कुलच्या मोकळ्या जागेत शेकडो पालक आणि कलारसिक एकत्र आलेले होते . वातावरणात अपूर्व उत्साह पसरलेला होता . आज आपल्याला काहीतरी वेगळं पाहायला मिळेल, यासाठी सर्वांच्या चेहऱ्यावर उत्सुकता ताणली गेली असल्याचे भाव पाहायला मिळत होते . जल्लोष मराठीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम पाहण्यासाठी आलेले सर्वच उत्साही होते. वातावरणात सर्वत्र आनंद पसरलेला होता . दरवर्षी या सांस्कृतिक कार्यक्रमात काहीतरी वेगळे दाखवण्याचा संस्था आणि शाळा व्यवस्थापनाचा प्रयत्न असतो. यावर्षी खरोखरच त्यांनी मराठी भाषेचा जल्लोष करताना आपला उद्देश यशस्वी करून दाखवल्याचे स्पष्ट झाले आहे. रंगमंचासमोर शेकडो लोक आसनस्थ झालेले आहेत. आता आपल्याला कोणते नृत्य पाहायला मिळणार याची प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर उत्सुकताच आहे. एवढ्यातच पूर्वी बेले आणि नभा खातू या प्रेक्षागृहाच्या मागील बाजूने ‘ दाताच दात्वन घ्या ग कुणी….. कुंकू घ्या कुणी काळ मणी…… ’ या नृत्याच्या बोलावर ठेका धरत प्रवेश करतात आणि उपस्थित मंडळी टाळ्यांच्या गजरात त्यांचे स्वागत देखील करतात. या मुलींनी ग्रामीण भागातील मोठी स्त्री इतकी हुबेहूब रंगवली, की पाहणारे सर्व अक्षरशा अवाक झाले. कमरेला बाहुलीच्या रूपाने आपलं मूल बांधलेलं, हातामध्ये हिरवा चुडा भरलेला, कपाळावर ठळक कुंकू लावलेलं, छानसं हिरवं नऊवारी लुगडं नेसलेलं आणि हातामध्ये एका टोकरीत सुया, दाभण, पिना, कुंकू, फण्या, मुलांची खेळणी, गंगावन अशा नानाविध वस्तू घेऊन पूर्वी आणि नभा नृत्य करत करत प्रेक्षकात प्रवेश करताच उपस्थित सर्वांची मनं अलगद आपल्या बालपणात जाऊन पोहोचतात.
पूर्वी बेले आणि नभा खातू यांचे नृत्य पाहून उपस्थितांना झालेला आनंद, हा सांगण्यापेक्षा त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसत होता. त्यांच्या नृत्याचा ठेका, त्यांच्या चेहऱ्यावरील हावभाव, भारुडातील प्रत्येक शब्दानुसार त्यांनी केलेला अभिनय हे केवळ अप्रतिम होते . भारुडातील प्रत्येक शब्दानुसार त्या त्या महिलेसमोर उभे राहून उत्तम अभिनयाची अदाकारी करणे, मुलांजवळ जाऊन त्यांना खेळणं घ्या, अशी विनंती करताना, चेहऱ्यावर तसे भाव आणणे याची समज पूर्वी आणि नभा या मुलींना असणे म्हणजेच, भविष्यात त्या मोठ्या कलाकार होणार याची ही प्रचितीच होय . बदलत्या काळात आपल्या मुलांनी कोणत्या गाण्यावर नृत्य करावं ? हे पालकांनी ठरविण्याची वेळ आली आहे. अनेक कार्यक्रमातून मुलांना विशेषता मुलींना जे रेकॉर्ड डान्स दिले जातात, त्या गीतामधील बोलांचा अर्थ खरोखर त्या लहानग्यांना कळतही नसतो. अशा गीतांवर नृत्य करून आपल्या पाल्यांना त्याचे अनुकरण करायला देणे, खरोखरच योग्य आहे का ? याचा विचार पालकांनी गांभीर्याने करणे गरजेचे आहे. पूर्वी आणि नभा हिच्या पालकांनी आणि शाळा व्यवस्थापनाने संस्कृतीचे रक्षण करणारं गीत पूर्वी आणि नभाला नृत्य करण्यासाठी निवडून दिल्याने त्यांचे मनापासून अभिनंदन करावेसे वाटते.
‘दाताच दात्वन घ्या ग कुणी कुंकू घ्या कुणी काळ मणी ’ या भारुडावर नृत्य सादर करताना पूर्वी आणि नभा यांनी त्यामध्ये अक्षरशः आपला जीव ओतला . त्यांचे नृत्य पाहून सारेच भारावून गेले . या दोघींचे लक्ष मात्र आपले नृत्य आणि अभिनय अधिकाधिक दर्जेदार पद्धतीने सादर करण्याकडे होते , हेच वेळोवेळी दिसून आले . खरा कलाकार आपली कला सादर करण्यावरच सर्वाधिक भर देत असतो, हे या दोघींनी यावेळी दाखवून दिले. भारुडा दरम्यान अर्धा अधिक वेळ दोघीही प्रेक्षकांमध्येच होत्या . अखेरचे एक मिनिट त्यांनी रंगमंचावर जाऊन आपली नृत्यकला सादर केली. या दोघी रंगमंचावर येताच परत एकदा टाळ्यांचा कडकडाट करण्यात आला. टाळ्यांच्या माध्यमातून दोघींवर कौतुकाचा वर्षाव सुरू असताना देखील, त्यांचे लक्ष आपले नृत्य सादर करण्याकडेच होते . अखेरीस हे भारुड पूर्ण झाले आणि उपस्थित सर्व प्रेक्षकांनी परत एकदा टाळ्यांचा गजर केला. परिपूर्ण अभिनयासह बहारदार नृत्य सादर करणाऱ्या पूर्वी आणि नभा यांचे भविष्य नक्कीच उज्वल आहे. याबरोबरच सर्व विद्यार्थ्यांनी मराठी भाषेचा आपल्या नृत्यातून जो जल्लोष सादर केला, तो लाजवाब होता. संस्था सचिव सुभाष बने, संचालक रोहन बने, प्रिन्सिपल मेटकरी, सर्व शिक्षक – शिक्षकेतर कर्मचारी, सूत्रसंचालन करणारे विनोद निंबाळकर, शिवानी शिवलकार – विचारे, कोरिओग्राफर, मेकअपमन, वेशभुषाकार, नेपथ्यकार, विद्युत रोषणाई व्यवस्थापक, ध्वनी व्यवस्थापक या सर्वांचे मनापासून अभिनंदन!: